کاربرد اعتبارسنجی در شناسایی مشتریان بانک‌ها و نظام مالی کشور

به گزارش نوژان نیوز و به نقل از ایرنا، یکی از ابزارهای تعیین میزان اهلیت مشتریان شبکه مالی کشور، اعتبارسنجی آنها است. این معیار که مبنای رفتار شبکه مالی و بانک‌ها با این افراد خواهد شد ابهاماتی دارد که در این گزارش به آن پرداخته شده است.

اعتبارسنجی چیست؟

اعتبارسنجی صنعتی است که قدمتی بیش از دو قرن دارد و در حال حاضر بیش از ۱۹۰ کشور در دنیا از اعتبارسنجی در صنایع مختلف استفاده می‌کنند. به این معنی که کشورها سال‌هاست که دریافته‌اند سنجش خطرپذیری (ریسک) و بررسی سوابق رفتاری و اعتباری افراد می‌تواند کمک مؤثری به توسعه اقتصادی کشور و رفتارسازی اجتماعی و ایجاد مزایای بی شماری در جامعه کند.

اعتبارسنجی کمک می‌کند تا با استفاده از جمع‌آوری اطلاعات مربوط به سوابق مالی و اعتباری اشخاص، اشخاص خوش‌حساب و بدحساب را شناسایی کرد. با شناسایی میزان خوش‌حسابی اشخاص، می‌توان به توزیع عادلانه منابع مالی در کشور کمک کرد. به این معنا که هر چه یک فرد خوش‌حساب‌تر باشد، خدمات اجتماعی و مالی بیشتری نظیر وام، کارت اعتباری، خرید اقساطی کالا، چک و… را دریافت می‌کند و به این صورت این خدمات به‌صورت عادلانه در کشور توزیع می‌شود.

مهم‌ترین محصول اعتبارسنجی عبارت است از امتیاز اعتباری که شامل یک نمایش عددی از تاریخچه اعتباری و رفتار مالی شخص است. اعتبارسنجی و امتیاز اعتباری به‌عنوان ابزاری کارآمد، این امکان را فراهم می‌کند که بتوان میزان تعهد و مسئولیت‌پذیری اشخاص در قبال بازپرداخت دیونشان را ارزیابی کرد. در کشور ما نیز افراد دارای امتیاز اعتباری هستند که میزان خوش‌حسابی آن‌ها را در قبال تعهداتشان نمایش می‌دهد. این امتیاز اعتباری عددی بین ۰ تا ۹۰۰ است.

هر چه این عدد بالاتر باشد، شخص خوش‌حساب‌تر محسوب شده و ریسک مالی و اعتباری کمتری دارد و از سوی دیگر هر چه شخص نسبت به بازپرداخت دیون مالی خود بدحساب‌تر باشد، امتیاز اعتباری کمتری دریافت می‌کند که بیانگر ریسک (خطرپذیری) اعتباری بیشتر است. بر اساس امتیازهای اعتباری، افراد در دسته‌های ریسک مختلف (پنج دسته)، شامل A (ریسک بسیار کم)، B (ریسک کم)، C (ریسک متوسط)، D (ریسک زیاد) و E (ریسک بسیار زیاد) قرار می‌گیرند.

به‌عنوان‌مثال فردی با امتیاز اعتباری ۶۸۰ تا ۹۰۰ بالاترین حد امتیازی را دریافت کرده و رتبه A۱ را دارد که ریسک خیلی پایین فرد در تعهدات مالی، وجود انضباط مالی و خوش‌حسابی را نشان می‌دهد. جدول فوق بیانگر بازه‌های امتیاز اعتباری تعیین شده توسط شرکت مشاوره رتبه‌بندی اعتباری ایران (به‌عنوان تنها شرکت دارای مجوز از بانک مرکزی) است.

باوجود اینکه اعتبارسنجی در کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه، کاربردهای فراوانی در حوزه‌های مختلف شامل بیمه، تسهیلات، کارت اعتباری، معاملات و خرید و فروش ملک دارد، در کشور ما تصور مردم بر این است که اعتبارسنجی فقط برای تسهیلات بانکی و اخذ وام مهم است. بر همین اساس در این مقاله تلاش شده است تا به اهمیت اعتبارسنجی و امکان حل مسائل مهم و مختلف در داخل کشور با استفاده از ابزار اعتبارسنجی بپردازیم.

مسائل مهم قابل‌حل توسط اعتبارسنجی

تسهیلات بانکی:

اعتبارسنجی نقشی اساسی در دنیای بانکداری ایفا می‌کند و بر جنبه‌های مختلف صنعت خدمات مالی تأثیر می‌گذارد. یکی از کاربردهای اولیه اعتبارسنجی در بانکداری در ارزیابی درخواست‌های وام است. هنگامی که افراد یا مشاغل برای وام‌هایی مانند وام مسکن، وام‌های شخصی یا وام‌های تجاری به بانک مراجعه می‌کنند، بانک‌ها و مؤسسات وام‌دهنده از امتیاز اعتباری به‌عنوان یک عامل تعیین‌کننده کلیدی در ارزیابی اعتبار متقاضی استفاده می‌کنند. امتیاز اعتباری با نمره بالا برای بانک‌ها و مؤسسات مالی نشان‌دهنده ریسک پایین متقاضی است و بانک‌ها می‌توانند با شرایط آسان‌تر وام و تسهیلات را برای فرد مهیا کنند؛ به‌طوری که بعضی از بانک‌ها به کسانی که بالاترین امتیاز اعتباری را دارند بدون دریافت وثیقه یا درخواست ضامن، وام را در اختیار فرد متقاضی قرار می‌دهند.

به‌طورکلی استفاده از اعتبارسنجی توسط بانک‌ها و مؤسسات اعتباری می‌تواند منجر به تسهیل پرداخت تسهیلات به افراد به‌ویژه افراد خوش‌حساب شود. به این معنی که افراد دارای امتیاز اعتباری بالا به دلیل اینکه سابقه خوش‌حسابی و پرداخت منظم دارند، می‌توانند با شرایط راحت‌تری و بدون وثیقه و ضامن، تسهیلات دریافت کنند. از سوی دیگر تسهیلات پرداختی از طریق اعتبارسنجی منجر به کاهش مطالبات معوق و هزینه‌های وصول مطالبات خواهد شد که این موضوع می‌تواند به توسعه فعالیت بانک‌ها نیز کمک کند. به‌این‌ترتیب نرخ تسهیلات‌دهی به اشخاص خوش‌حساب نیز می‌تواند کمتر از نرخ‌های مصوب بوده و این موضوع منجر به جذب افراد خوش‌حساب به‌عنوان مشتریان اعتباری وفادار بانک‌ها و توزیع عادلانه منابع مالی در میان اقشار جامعه شود.

شرایط ضامن:

علاوه بر اینکه بانک‌ها می‌توانند از طریق اعتبارسنجی به افراد خوش‌حساب تسهیلات بدهند، درصورتی‌که تمایل به اعطای تسهیلات به افراد با ریسک اعتباری بیشتر داشته باشند، می‌توانند برای سلامت و تضمین مناسب تسهیلات، شرایط ضامن را به‌گونه‌ای تعیین کنند که ریسک اعطای تسهیلات کاهش‌یافته و امکان وصول راحت‌تر مطالبات مهیا شود. چنانچه شخص ضامن دارای امتیاز اعتباری بالایی باشد، بانک می‌تواند با اطمینان بیشتری نسبت به اعطای تسهیلات با شرایط و مبالغ بالاتر اقدام کند؛ چرا که شخصی با امتیاز اعتباری بالا و با آگاهی و مسئولیت بیشتر، ضمانت را قبول می‌کند و دارای ریسک کمتری است.

دریافت چک و اعتبار آن:

چک در معاملات روزمره دارای نقش پررنگی است و بسیاری از معاملات در بازار کشور با استفاده از چک صورت می‌پذیرد. بر اساس آمار اعلام شده از سوی بانک مرکزی در خرداد امسال، حدود ۱۲ درصد از چک‌های صادره، برگشت خورده‌اند، درصورتی‌که در کشورهای همسایه مثل امارات، این آمار به ۲ درصد می‌رسد. به همین علت یکی از دغدغه‌های اصلی در این‌ خصوص، ریسک عدم نقدشوندگی چک در زمان سررسید است که در این راستا یکی از مؤثرترین روش‌ها جهت‌پذیرش چک از اشخاص، بررسی امتیاز اعتباری صاحب چک است. می‌توان با دیدن امتیاز اعتباری فرد تصمیم گرفت که ریسک دریافت چک از فرد مقابل چقدر است و اینکه آیا شخص مزبور در گذشته در پرداخت دیون خود، به‌ویژه سوابق مربوط به پرداخت چک خوش‌حساب بوده است یا خیر.

سقف اعتباری چک

بر اساس اصلاحیه قانون صدور چک برای افراد متقاضی دسته‌چک، می‌بایست سقف مجاز چک تعیین شود. لذا شرکت مشاوره رتبه‌بندی اعتباری ایران بر اساس قانون مزبور در نظر دارد تا با استفاده از مدل‌های مبتنی بر هوش مصنوعی و یادگیری ماشین و با توجه‌به توان مالی و امتیاز اعتباری اشخاص، سقف مجاز برای دارندگان دسته‌چک را تعیین کند.

در این راستا افراد می‌بایست تا سقف اعتباری تعیین شده اقدام به صدور چک کنند و ذی‌نفعان و دریافت‌کنندگان چک می‌توانند سقف مجاز چک شخص را مشاهده و بر اساس ریسک اعتباری صادرکننده چک نسبت به پذیرش یا عدم‌پذیرش برگه چک اقدام کنند.

بیمه:

اعتبارسنجی کاربردهای متنوعی برای شرکت‌های بیمه‌ای دارد. این شرکت‌ها می‌توانند با استفاده از گزارش اعتبارسنجی و سوابق بیمه‌ای افراد، ارزیابی کنند که هر فرد دارای چه میزان از ریسک بوده و به‌ این‌ترتیب به مدیریت پرتفوی (سبد دارایی) خود بپردازد. همچنین نرخ‌گذاری پویا برای تعیین حق بیمه برای هر شخص، یکی دیگر از مزایای استفاده از گزارش اعتباری برای شرکت‌های بیمه‌ای است.

با توجه‌ به اهمیت فوق‌العاده مشتری در صنعت بیمه و تعداد و ماهیت شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات به بیمه‌گذاران در بازار کشور، شناسایی رابطه بین استراتژی قیمت‌گذاری و رضایت بیمه‌گذاران از قیمت‌های منصفانه، اهمیت بسزایی دارد. از سوی دیگر نرخ‌گذاری پویا و تعیین حق بیمه مبتنی بر ریسک، امری متداول در کشورهای توسعه‌یافته بوده که باعث استقبال چشمگیر اشخاص از صنعت بیمه شده است. چون هر شخص، آگاه است که حق بیمه پرداختی وی ارتباط مستقیمی با ریسک آن دارد و به‌این‌ترتیب محصولات جدیدی در صنعت بیمه بر اساس ریسک افراد تعریف شده است.

یکی دیگر از کاربردهای مهم اعتبارسنجی در صنعت بیمه، فروش بیمه‌نامه‌ها به‌صورت اقساطی است اما این روش از فروش، همواره ریسک‌هایی را به همراه خواهد داشت. اگر مشتری اقساط را به‌موقع پرداخت نکند، شرکت بیمه متحمل ضرر خواهد شد. به همین علت، برخی از شرکت‌های بیمه ناگزیر شده‌اند اقدامات سخت‌گیرانه‌تری در مورد شبکه فروش به کار ببندند. در این راستا اعتبارسنجی می‌تواند کمک کند تا مشتریان کم‌ریسک جهت فروش بیمه‌نامه به‌صورت اقساطی شناسایی شوند.

معاملات بین اشخاص:

ویژگی بعدی استفاده از امتیاز اعتباری در معاملات بین افراد است. یکی از چالش‌های اصلی در معاملات بین دو شخص، عدم شناخت کافی طرفین و در واقع عدم تقارن اطلاعاتی است که این موضوع گاهی منجر به ایجاد مشکلات عمده‌ای در قراردادها و معاملات بین اشخاص و حتی موجب کلاهبرداری، اختلاف‌نظر و افزایش حجم شکایات و مراجعات به محاکم قضایی می‌شود اما با فرهنگ‌سازی استفاده از امتیاز اعتباری در حین انجام معاملات، می‌توان به این اطمینان رسید که طرفین یک معامله از عملکرد و سوابق مالی همدیگر آگاهی یافته و مذاکرات و معاملات در فضای شفاف‌تری صورت می‌پذیرد.

علاوه بر این موضوع، اعتبارسنجی ارکان دیگر معامله نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. یکی از این ارکان، کالا یا موضوع مورد معامله است. شرکت مشاوره رتبه‌بندی اعتباری ایران در نظر دارد با ایجاد یک سکوی جامع (پلتفرم)، امکان مشارکت سازمان‌های مربوطه نظیر سازمان ثبت‌ اسناد و املاک، پلیس راهنمایی‌ و رانندگی، شرکت ملی پست و دیگر نهادها را به منظور انجام فرایند اعتبارسنجی سند معامله، فراهم کند. در این صورت اشخاص با شفافیت و اطمینان بیشتری نسبت به انجام معامله اقدام می‌کنند.

فروش اقساطی کالاهای مصرفی:

در شرایط اقتصادی و تورمی حاضر و کاهش توان خرید، یکی از راه‌های افزایش سهم بازار و افزایش فروش برای فروشندگان، فروش کالا و خدمات به‌صورت اقساطی است. در این راستا، شناسایی مشتریان خوش‌حساب و دارای انضباط مالی برای فروشندگان بسیار حائز اهمیت بوده و این موضوع با استفاده از اعتبارسنجی محقق می‌شود. در این راستا بسیاری از برندهای معتبر و بنام در کشور از روش اعتبارسنجی برای شناسایی مشتریان خوش‌حساب و بدحساب استفاده می‌کنند تا احتمال عدم وصول وجه کالای فروخته شده به‌شدت کاهش یابد.

همچنین این موضوع این امکان را برای مصرف‌کنندگان خوش‌حساب فراهم می‌نماید تا کالاها و لوازم موردنیاز خود را به‌صورت اقساطی با شرایط مناسب و بدون ضامن و وثیقه تهیه کند.

اجاره ملک:

اجاره ملک مانند سایر معاملات دارای ریسک‌های طرفین معامله است. از سویی مستأجر تمایل دارد تا مالک ملک نسبت به پرداخت هزینه‌های کلی ملک و تحویل مبلغ ترهین به‌موقع اقدام کند و از سوی دیگر مالک تمایل دارد تا با مستأجرانی با ریسک پایین و پرداخت اجاره به‌موقع معامله کند. اعتبارسنجی می‌تواند موجب افزایش بهبود سلامت معاملات بین صاحب‌خانه و مستأجر شود. در این راستا مالکان می‌توانند از امتیازات اعتباری برای ارزیابی توانایی و مسئولیت‌پذیری مستأجران جهت اطمینان از پرداخت به‌موقع اجاره و مدیریت مسئولانه تعهدات مالی و غیرمالی، استفاده کنند.

علاوه بر این موضوع افراد می‌توانند از طریق اعتبارسنجی منطقه استقرار ملک و ساکنان آن نسبت به انتخاب محیط سکونت مناسب باسابقه مدنظر اقدام کنند. به‌عنوان‌مثال در کشور چین این امکان وجود دارد تا افراد بتوانند از طریق اعتبارسنجی، وضعیت امتیاز اعتباری افراد ساکن در همسایگی خود را مشاهده کنند.

فروش خودرو به‌صورت اقساطی:

فروش خودرو به‌صورت اقساطی نیز نوعی از فروش اعتباری محسوب می‌شود. باتوجه‌ به اینکه نمایندگی‌های فروش خودرو برای افزایش سهم فروش خود در بازار، به راه‌های فروش خودرو به‌صورت اعتباری روی آورده‌اند، می‌توانند با استفاده از امتیاز اعتباری، مشتریان خوش‌حساب را شناسایی نمایند. در واقع یکی از مهم‌ترین فواید اعتبارسنجی در دنیا به این صورت است که افراد خوش‌حساب و دارای امتیاز اعتباری بالا، شرایط بهتر و راحت‌تری برای خرید خودرو به‌صورت اعتباری دارند. به طوریکه نمایندگی‌های خودرو اغلب گزینه‌های تأمین مالی را با نرخ‌های بهره متفاوت بر اساس امتیاز اعتباری وام‌گیرنده ارائه می‌دهند و نمایندگی‌ها برای افرادی که امتیاز اعتباری بالاتری دارند شرایط بهتری در نظر می‌گیرند.

اعتبار برای خرید در فروشگاه‌های آنلاین:

در حال حاضر خرید کالا از فروشگاه‌های اینترنتی در کشور رشد قابل‌توجهی یافته و فروشگاه‌های مزبور نیز در رقابت با یکدیگر نسبت به ارائه خدمات و امکانات ویژه به مشتریان خود اقدام می‌نمایند. یکی از امکانات یادشده، ارائه اعتبار برای هر شخص و امکان خرید کالا از این فروشگاه‌ها به‌صورت اقساطی است. فروشگاه‌های آنلاین با در اختیار داشتن امتیاز اعتباری مشتریان خود می‌توانند میزان اعتبار تخصیصی را بر اساس میزان خوش‌حسابی، انضباط و توان مالی هر شخص به‌صورت بهینه انتخاب کرده و ریسک عدم برگشت وجه را به حداقل برسانند. همچنین باتوجه‌به رشد چشمگیر خریدهای انجام شده از فروشگاه‌های مزبور پیش‌بینی می‌شود که اعتبارات آنلاین در آینده جایگزین تسهیلات خرد بانکی گردد. به این معنی که افراد برای تأمین مالی خرد به‌جای مراجعه به بانک و طی مراحل طولانی، به‌راحتی می‌توانند از طریق مراجعه به فروشگاه آنلاین مدنظر، برای خرید، اعتبار دریافت کنند.

معاملات تجاری بین‌المللی:

یکی از اصلی‌ترین شروط برای تجارت‌های بین‌المللی و معاملات بین‌مرزی، داشتن استعلام سوابق مالی از شرکت‌های اعتبارسنجی معتبر است؛ لذا امتیاز اعتباری در دنیا معیاری شناخته شده و شرط لازم انجام معاملات است.

کارت اعتباری:

بانک‌ها و شرکت‌های ارائه‌دهنده کارت اعتباری از امتیاز اعتباری، برای ارزیابی میزان اعتبار متقاضیان و تعیین حد اعتبار و نرخ بهرهٔ آن استفاده می‌نمایند. همچنین میزان اعتبار تعیین شده برای اشخاص در دوره‌های زمانی مختلف و بر اساس عملکرد هر فرد تغییر می‌یابد.

شناسایی مودیان خوش‌حساب و بدحساب:

سازمان امور مالیاتی اظهارنامه اشخاص را بر اساس قوانین و مقررات مربوطه و در دوره‌های مختلف تعیین شده، دریافت می‌نماید لیکن امکان صحت‌سنجی تمامی اظهارنامه‌های مالیاتی دریافتی، امری دشوار و پرهزینه است. ازاین‌رو سازمان‌های مالیاتی در دنیا با شناسایی اشخاص دارای امتیاز اعتباری پایین و یا اشخاصی که به‌نوعی بر اساس داده‌های اعتباری آنان، امکان اظهار خلاف واقع در اظهارنامه مالیاتی وجود دارد، را به‌صورت ویژه بررسی می‌نمایند. در واقع تحلیل داده‌های رفتار مالی شخص و شناسایی صحیح مودیان مالیاتی از یکدیگر، یکی دیگر از مزایای اعتبارسنجی در دنیا محسوب می‌شود.

در راستای فرهنگ‌سازی و تشویق اشخاص جهت ایجاد انضباط مالی، سازمان‌های مالیاتی در دنیا نسبت به اعمال مزایای ویژه و تخفیف‌های مالیاتی برای اشخاص خوش‌حساب و متعهد، اقدام می‌نمایند. همچنین در این راستا ایجاد محدودیت در استفاده از سایر خدمات اجتماعی برای اشخاص بدحساب می‌تواند تأثیر بسزایی در وصول راحت‌تر مطالبات سازمان مالیاتی داشته باشد.

صادرات و واردات:

در حوزه صادرات و صدور کارت بازرگانی، امتیاز اعتباری اشخاص می‌تواند به‌عنوان شاخصی مهم جهت ارزیابی افراد متقاضی کارت بازرگانی در نظر گرفته شود، لذا معیار مزبور برای ارزیابی انضباط مالی بسیار مهم است و تأثیر مستقیمی در معاملات بین‌المللی دارد. به‌طوری‌که می‌توان بر اساس امتیاز اعتباری هر متقاضی نوع کارت بازرگانی صادره برای وی را مشخص کرد. برای مثال فردی که بالاترین امتیاز اعتباری را دارد، کارت بازرگانی ویژه برای وی صادر شده و مزایای ویژه‌ای در حوزه بازرگانی و معاملات بین‌الملل دریافت کند.

در حال حاضر در کشور برای کلیه بازرگانان و تعیین سقف واردات و صادرات آنان، از امتیاز اعتباری به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر بر تعیین سقف مزبور استفاده می‌شود.

کفالت:

کفالت که به معنای تعهد حضور شخص ثالث در دادگاه است، در حال حاضر دادگاه بر اساس معیارهای خود و مناسب با هر موقعیت نسبت به تأیید شخص کفیل اقدام می‌نماید. در این راستا امتیاز اعتباری افراد می‌تواند یکی از شاخص‌ها جهت تأیید وجهه اعتباری و مالی شخص در دادگاه باشد و همچنین معیار مناسبی برای تعیین شخص کفیل در نظر گرفته شود. برای مثال درصورتی‌که شخصی دارای ریسک اعتباری بالایی باشد، برای کفالت نیز می‌تواند فرد پرریسکی به شمار رود.

استخدام:

امروزه استفاده از امتیاز اعتباری در زمینه استخدام نیروی کار به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم جهت ارزیابی مسئولیت مالی و قابلیت اطمینان نامزدهای شغلی به کار می‌رود. همچنین صنایع و مشاغل خاص، به‌ویژه مشاغل با مسئولیت‌های مالی و یا دارای دسترسی به اطلاعات حساس، به‌عنوان بخشی از فرایند استخدام خود، بررسی امتیاز و سوابق اعتباری را در نظر می‌گیرند.

کفایت سرمایه بانک‌ها:

کفایت سرمایه عبارت است از نسبت سرمایه نظارتی بانک به دارایی‌های موزون شده به ریسک؛ لذا بانک‌ها با توجه و مراقبت از نسبت مزبور، می‌توانند از تداوم و پایداری فعالیت خود اطمینان حاصل کنند و ریسک‌های پیش‌بینی‌نشده (ریسک بازار، ریسک عملیاتی و ریسک اعتباری) را به‌درستی مدیریت نمایند. به‌این‌ترتیب بانک‌ها می‌توانند به‌منظور محاسبه نسبت کفایت سرمایه و اندازه‌گیری دارایی‌های موزون شده به ریسک اعتباری، از امتیاز اعتباری اشخاص وام‌گیرنده استفاده نمایند. در این راستا هرچه مشتریان بانک دارای امتیاز اعتباری بالاتری باشند، وزن مربوط به آن‌ها در مخرج کسر کمتر بوده و درنتیجه دارایی‌های بانک‌ها از منظر ریسک اعتباری وضعیت مطلوب‌تری دارند.

تعیین حد اعتباری توسط کارگزاری‌ها:

کارگزاری‌ها به‌منظور تعیین اهلیت اعتباری مشتریان خود (مشتریانی که قصد دریافت اعتبار جهت انجام معاملات در بازار سرمایه را دارند) نیازمند دریافت گزارش‌های اعتباری بوده تا در وهله اول از خوش‌حسابی مشتریان مطلع شده و ریسک عدم وصول اعتبار پرداختی را ارزیابی نمایند. همچنین میزان اعتبار تخصیصی برای هر فرد را بر اساس امتیاز اعتباری و توان مالی آن شخص، محاسبه کنند.